ŞİZOFRENİ SPEKTRUMU BOZUKLUKLARI VE DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR
Prof. Dr. Özgür YORBIK
Çocuk ve ergen psikiyatrisi uzmanı
Şizofreni spekturumu ve diğer psikotik bozuklar, deluzyonlar (hezeyan, sanrı, delir), halüsinasyonlar (varsanılar), dezorganize düşünce (konuşma), dezorganize ya da anormal motor davranışlar (katotoni de dâhil) ve negatif belirtilerle karakterize bir grup bozukluğu içerir.
Deluzyonlar (hezeyan, sanrı, delir)
Deluzyonlar, aksi ispat edildiği halde kişi tarafından kabul edilmeyen sabit düşüncelerdir. Deluyonlar; pesekutuar, referans, somatik, dini veya grandiöz gibi değişik temaları içerebilir.
Persekutuar deluzyonlar
Persekutuar deluzyonlar, bir kişi, grup veya organizasyon tarafından zarar göreceği, taciz edileceği veya kendisine düşmanlık yapılacağı ile ilgili değiştirilemeyen sabit düşüncelerdir.
Referans deluzyonları
Referans deluzyonları, gerçekte doğru olmadığı halde, çeşitli çevresel uyaranların kendisiyle ilgili olduğu, kendisine mesaj verildiği, belli mimik ve jestlerin veya yorumların kendisine yapıldığı ile ilgili değiştirilemeyen sabit düşüncelerdir.
Grandiyöz delüzyonlar
Grandiyöz delüzyonlar, gerçekte olmadığı halde, kişinin sıra dışı yeteneklerinin, sağlığının, becerilerinin var olduğu veya çok önemli birisi olduğu ile ilgili değiştirilemeyen sabit düşüncelerdir.
Erotomanik delüzyonlar
Erotomanik delüzyonlar, gerçekte olmadığı halde, birisinin kendisine âşık olduğu ile ilgili değiştirilemeyen sabit düşüncelerdir.
Nihilistik delüzyonlar
Nihilistik delüzyonlar, büyük katastrofik bir durum olacağı ile ilgili değiştirilemeyen sabit düşüncelerdir.
Somatik delüzyonlar
Somatik delüzyonlar, sağlık ve organ işlevleri ile ilgili sürekli uğraşılar ile karakterize değiştirilemeyen sabit düşüncelerdir.
Bizar delüzyonlar
Sabit değiştirilemeyen düşünceler, sıradan yaşam olaylarından geliştirilmemişse, olanaksız ve anlaşılmaz ise bizar delüzyonlar olarak tanımlanır. Örneğin hiçbir iz ve yara oluşturmadan, iç organları dışardan bir takım güçler tarafından alınmıştır ve onun yerine başkalarının organları yerleştirilmiştir. Genellikle akıl ya da vücudun kontrolünün kaybına yönelik olan hezeyanlar, bizar olarak düşünülür. Örneğin:
-
Düşünce çalınması (thought withdrawal)
Dış güçler tarafından aklı veya düşünleri çalınmıştır.
-
Düşünce sokulması (thought insertion)
Yabancılar tarafından aklına bazı düşünceler yerleştirilmiştir.
-
Kontrol delüzyonları
Vücudu veya davranışları dış güçlerin kontrolündedir.
Bizar olmayan delüzyonlar
Sabit değiştirilemeyen düşünceler, gerçek yaşam olaylarına benziyorsa, olanaklı gibi görüyorsa ve daha anlaşılır ise bizar olmayan delüzyonlar olarak adlandırılır. Örneğin gerçekte olmadığı halde polis tarafından gözetim altına alınmıştır.
Halusinasyonlar (varsanılar)
Halusinasyonlar, dışsal bir uyaran olmadığı halde, beş duyuyu ilgilendiren algıların olmasıdır. Kısaca, objesiz algıdır. Bu algılar, istemli kontrol altında değildir; güçlü, canlı ve nettir. Herhangi bir duyusal alanda olabilir. Ancak şizofreni ve ilgili bozukluklarda en sık görüleni işitsel halüsinasyonlardır. İşitsel halüsinasyonlar, gerçekte işitsel bir uyaran olmadığı halde kişinin duyduğu tanıdık veya tanımadığı seslerden oluşabilir ve kişinin kendi düşünceleri olarak algılanmazlar. Halusinasyonlar bilincin ve algıların tam olarak açık olduğu durumda oluşmalıdır. Örneğin uykuya geçiş sırasına oluşan (hipnogojik halüsinasyonlar) veya uyanma sırasında oluşan (hipnopompik halüsinasyonlar) normal sınırlar içinde düşünülen algılardır. Bazı kültürlerde, halüsinasyonlar dini tecrübelerin normal bir parçası olabilir.
Dezorganize düşünce (konuşma)
Dezorganize düşüncenin (formal düşünce bozukluğunun) varlığı, kişinin konuşmasından anlaşılır. Kişi konuşma sırasında bir konudan diğerine geçer (asosiasyon kaybı; derailment; loose associations). Bir soruya verdiği yanıt, soru ile dolaylı ilgili veya tamamen ilgisizdir (tangentiality; yandan cevap). Reseptif afaziye benzer şekilde, konuşma tamamıyla dezorganize olabilir (enkoherans; kelime salatası). Konuşmadaki hafif düzeydeki bir dezorganizason sık olarak görüldüğünden ve özgül bir belirti olmadığından, dezorganizasyonun etkili iletişimi bozacak düzeyde olması gereklidir. Değerlendirme, anadili dışındaki bir dil ile yapılıyorsa konuşmadaki dezorganizasyonu değerlendirmek güç olabilir. Şizofrenin prodromal döneminde veya rezidüel dönemde hafif düzeyde dezorganize düşünce gözlenebilir.
Dezorganize davranış veya anormal motor davranış (katotoni dahil)
Dezorganize davranış veya anormal motor davranış, yaşına uygun olmayan çocuksu bir davranıştan, kestirilemeyen bir ajitasyona kadar varabilen davranış spekturumunu içerebilir. Bu tip davranışlar başkaları tarafından garip ve anormal olarak değerlendirilir; günlük yaşamdaki aktiviteleri bozar.
Katotonik davranış, kişini çevresine olan tepkisinin belirgin bir şekilde azalması ile karakterizedir. Bu durum, talimatları yerine getirmeme (negativizm); rijit, uygunsuz veya acayip (bizar) bir postur alma, sözel veya motor tepkilerin tamamıyla olmaması (mutizm; stupor), herhangi bir neden olmadığı halde amaçsız yoğun motor aktivite (katotonik eksitasyon; catotonic excitement) şeklinde gözükebilir. Katotonik durumlarda ayrıca, streotipik hareketler, sabit bir noktaya bakma, grimaslar, mutizm ve ekolali tespit edilebilir. Katotoni, şizofreni, bipolar bozukluk, majör depresif bozukluk, otizm veya diğer tıbbi durumlarda gözlenebilir.
Negatif belirtiler
Negatif belirtiler, şizofrenide önemli bir yeti kaybından sorumlu olsalar da, diğer bozukluklarda bu durum o kadar belirgin değildir. Şizofrenide özellikle iki alandaki negatif belirti öne çıkar: emosyonların gösterilmesinde azalma ve avolusyon (motivasyonsuzluk).
-
Emosyonların gösterilmesindeki yetersizlik
Emosyonların gösterilmesindeki yetersizlik; yüz ifadesinde emosyonla ilgili mimiklerinde, göz temasında, konuşmanın entonasyonunda (prosody) ve konuşmaya emosyonel vurguyu veren el, baş, yüz hareketlerinde azalma ile tespit edilir.
-
Avolusyon
Avolusyon, kişinin kendisinin başlattığı ve motive ettiği amaçlı aktivitelerde azalmalar ile karakterizedir. Avolusyonu olan kişiler uzun süre oturabilirler ve sosyal aktivitelere ya da işe çok az ilgi gösterebilirler. Aloji (alogia; konuşmanın azalması/olmaması), anhedonia (zevk almama), asosyalite gibi belirtilerde negatif belirtiler arasındadır.
DSM-V’e göre şizofreni spekturumu ve diğer psikotik bozuklar başlığı altına giren bozuklukların her birisi, PNP Eğitim ve Danışmanlık web sitesinde, ayrı başlıklar altında ele alınmıştır.
DSM-V’e göre şizofreni spekturumu ve diğer psikotik bozuklar
-
Deluzyonel bozukluk
-
Kısa Psikotik Bozukluk
-
Şizofreniform bozukluk
-
Şizofreni
-
Şİzoaffektif bozukluk
-
Madde veya ilaca bağlı psikotik bozukluk
-
Başka tıbbi bir duruma bağlı psikotik bozukluk
-
Şizotipal kişilik bozukluğu
-
Başka bir mental bozuklukla birlikte olan Katotoni
-
Başka bir tıbbi duruma bağlı katotonik bozukluk
-
Tanımlanmamış katatoni
-
Diğer tanımlanmış şizofreni spectrum ve diğer psikotik bozukluklar
-
Tanımlanmamış şizofreni spectrum ve diğer psikotik bozukluklar
Kaynaklar
American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
Prof. Dr. Özgür Yorbık’ın şizofreni ile ilgili araştırmaları
Lacerda, A.L.T. Hardan, A.Y. Yorbik, O. Sahni, S.D. Prasad, K.K. Keshavan, M.S. “Orbitofrontal cortex in first-episode schizophrenia: An MRI study”, Biological Psychiatry, 53 (8): 328 Suppl., 2003.
Lacerda AL, Hardan AY, Yorbik O, Vemulapalli M, Prasad KM, Keshavan MS. Morphology of the orbitofrontal cortex in first-episode schizophrenia: relationship with negative symptomatology. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2007 Mar 30; 31(2):510-6
Cansever, A. Yorbik, Ö. Çalışkan, U. Olgun, A. Uzun, Ö: Akman, Ş. Özşahin, A., The possible effect of antipsychotic treatment on calcium-dependent phospholipase A2 activity in schizophrenia. 14. th National Child and Adolescent Psychiatry Congress, Bursa, Turkey, 2004.
Schizophrenia in children and adolescents. 13th Anatolia Psychiatry Congress, Gaziantep, May 19-22, 2004. Presenter: Özgür Yorbık.
Bağlantılar;
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schizophrenia